Mekan, Bajar û Alegorî- Tahir Taninha

         Di berhemên wêjeyî de vebêjêr atmosfera metnê; bi alikariya, bi şayesendina mekanê ava dike. Cih, wek tevdigerîna karekter diguhere û her dem bareke li ser karekter bar dike, an jî li ser nivîskar. Ruhiyeta leheng cihê ku nivîskar ji me (xwiner) re sînorkirin ve girêdayî ye. Ev jî bi çi awayî be girêdayî mekanê ye. Çi meskenê  rasteqîn be, çi meskenê  objeyan be û çi jî meskenê binhişî be ev girêdan nayê guhertin.  Dîsa mekan, carna bi rasteqiniya xwe ve, carnan jî bi xeyalkirina xwe ve di berheman de cih digre. Di derheqê cihê ku xeyal tê kirinê de nemaze mekanê wekî ‘xanî’  û Gaston Bachelard di pirtûka bi navê Poetikaya Mekanê (Uzamın Poetikası) de wisa dinivîse.

“Kesekê/î  ku xeyal dike  eger xaniyê wê/î li bajêr be, mexzenên li der û dorê bi kurahî, ji binî axê ve daxwaza serdestiyê bike timî tim bi xeyalbûnê ve rast tê.”(r.58)

         Mekan, di berhemên wêjeyî yên bi kurdî(kurmancî) hatine nivîsandin de, bi êşa bindestiyê ve herdem hatiye girêdan. Herdem daxwaza welatek heye. Temsîliyeta welat jî, yexlev ji çiya digre. Gava nivîskar behsa çiya kir, pêşî xweşikbûna çiyê derdiêxwe pêş. Piştî xweşikbûnê; êş, kul û keser rêz dike. Bi neteweya xwe ve girêdide. Ev jî semboleke diafrêne. Lewra çiya dibe mekaneke alegorik. Bi riya alegoriyê mercên xwe parve dikin. Mirov dizane gava edebiyatzanekê/î kurd behsa çiya kir, behsa welat tê kirin. Janeke li ser dilane. Her kurd di wê janêde dijîn. Ji civata xwe re, ji dinyayê re peyam dayîne her dem, derdeke.

         Belkî alegoriya ku em behs dikin, wekî Fredric Jameson nav lê kirî alegoriya netewî be. Ev mijara ku Fredric Jameson behs dike rastî durûdirêj e. Ez bi berfirehî qala wê nakim. Obje, mekan, metaforên ku di romanên kurdî(kurmancî) de hatine bikaranîn wekî semboleke derdikeve pêş. Ev jî wekî li jor me gotî, temsîliyeta ku xwîner bi aliyekî li gora fehmbariya xwe jê me’na derdiêxwe. Carnan li gora xwîner-an jî şîrovegir, rexnevan- dibe metafor, carnan dibe nîgaş, carnan dibe alegorîk. Wekî Yıldız Ecevit jî gotî “Nîgaş(imge), di zimanên Rojava de, sertêgehek wisa ye ku di bin sîwana xwe de hemû bikaranînên metaforîk, alegorî  jî, sembol jî tê de, dihewîne.”(r.49) van hemû têgehan yekûdû ve girêdayîne.

         Gava di berhemên wêjeyî yên bi kurdî(kurmancî) hatîn nivîsandin, mekan, hêma-an jî alegorîk, metafor- bû çiya; welat, şoreş, gund; zarokatî û daburî, zindan; êxsirî, îşkence, xeribî, nasname, derveyî welat;surgunî, xeribî derdikeve pêş. Vebêjêr van hemû mijaran, hêmayan bi riya karateran-Kevok, Temo, Şêrko, Kevanot, Jehat- bi riya mekanê ve diêne ziman.

         Fredric Jameson derbarê alegoriya netewî de wisa dibêje.

“Hemû tekstên Cîhana Sêyemîn, wek mecbûrî alegorîk in, bi ser de jî bi awayek herî taybet alegorîk in; divê ev alegorî wek alegoriyên ku ez dê bi alegoriya netewî bi nav bikim bêne famkirin, hem jî ji romana ku ji tevnên nûneriya Rojava derketiye an wê demê bi taybet, belbî divê bibêjim.”(r.372)

Temsîliyeta karakter jî carnan dibe alegorik. Fredric Jameson derbarê vê mijarê de ji nivîskarê Çînî mînakek dide. Karakterê Lu Hsun  yê bi navê Ah Q re dibêje:

 “Ah Q, wek alegorîk Çîn bi xwe ye.”(r.379)

Ji vê hevokê em dikarîn bêjîn karakterê Mehmed Uzun Kevok, wekî olegorik Kurdistan bi xwe ye, an jî karakterê Firat Cewerî Temo, an jî karakterê Selahattîn Bulut Jehat, an jî karakterê Hesenê Metê Kevanot, an jî karakterê Fawaz Hûsen Şêrko. Û em dikarîn gelleke minakên bi vî rengî bidîn. Em dikarîn îspat bikîn ku hemû karakteran bi alegoriya netewî ve girêbidin. Bi mecbûrî.

Heger pirsgirêka neteweyî ya kurd nebûya, van karakteran bi vî şeklî nedihatin afirandin. Her tiştên wan bi neteweyî ve girêdayiye û çiqas van karakteran takekesiya xwe parêstîne jî, dîsa buyerên li ser wan hatî, êşa wan, daxwaza wan, rêwitiya wan hemû dike tûrikê neteweyî. Ev tûrik jî Kurdistan bi xwe ye. Tûrik jî alegorik e.

Tzvetan Todorov berhema wî ya bi navê Fantastik de li ser alegorî, ji berhema Angus Fletcher yê bi navê Allegory de jêgirtineke wisa parve dike.

“Bi awakî hêsan pênasa alegoriyê ev e; dema tiştek alegorîk tê gotin, tiştek din diyar dike.”(r.2) (r.67)

Dîsa ji Quintilian jêgirtineke wisa dinivîse. “Domandina metaforê vediguhere alegoriyê.” Todorov li ser vê parvekirinê fikrê xwe wisa dibêje: “Bi gotinek din, metaforek bi serê xwe, ji axaftinek teşbîhdar pê ve ne tişkî ye, eger metafor didome ew nîşan dide ku ji derveyê maneya ewil a axaftinê armanca vegotina tiştek din heye.”(r.67) Bi nêrîna ji vê jêgirtinê, ka em ê lê binêrîn di wêjeya kurdî(kurmancî) de çiya çawa ji metaforê derdikeve dibe alegorî.

Îrfan Amîda nivîsa bi navê ‘Têkiliya Kurdan û Mekan’  de çiya wek metaforek dibîne. Belê di hin romanan de çiya belkî wek metafor hatibe diyarkirin. Lê belkû çiya temsiliyeta welat(Kurdistan) dike, bi alikariya hêmayan xwe diyar dike, çiya dibe alegorik. Neteweyek di hişê netewên dî de çawa tê fehmkirin. Ev tişt ji bo hişmendiya afirandinê muhîme. Lewre berhemên xwe yên ku ji derveyî gelên xwe, li ser vê hişmendiyê ava dikin. Kurd jî di hişê neteweyên dî de çawa tê fehmkirin lazime em bizanin. Yek ji vê fehmkirinê, kurd wekî Gelê Çiyayî tê ditîn, tê zanîn.

         Îrfan Amîda, dîsa di nivîsa(Têkiliya Kurdan û Mekan) xwe de dibêje “du mekanên xweser derketine holê”

“Mekanek jê “çiya” ye ku di her serhildanê de kurdan berê xwe dane çiyayên Kurdistanê û xwe di nava wan çiyayan de parastine. Têkiliyeke xurt bi çiya re danîne. Ji loma jî çiya bûye mekanekî xweser û metaforîk. “

            Rastî van mekanên xweser bi rewşa kesayetiya kurd ve girêdayiye. Ji ber ku rewşenbîr herdem di nav lêgerîneke berpirsyariya gelê xwe yê bindest bike û wan ji bindestiyê xelas bikede ye. Bêguman ev daxwaz bi gel xwe bedelên giran aniye û diêne. Em li vir nivîskar wek rewşenbîr dihesibênîn û ji xwe bedel jî an girtigehe, an mirine, surgûne, an jî çuyîna çiyê ye. Her du mekan -çiya, girtigeh- jî mekanê serekeye di romanên kurdî de. Derheqê nivîskarî ku me wek rewşenbirî bi nav kir, Fredric Jameson wisa dibêje: “Divê li ber çavan bête girtin ku her dem rewşenbîrên Cîhana Sêyemîn bi awayekî rewşenbîrekî sîyasî ye.”(r.380)

         Nivîskarên kurd yên ku êş û elem, surguniyê de dijîn; pênûsa wan bi mecbûrî behsa çiya û girtigehê kirîne. Lewre qala jiyana xwe kirîne. Mirov lê dinêre nivîskarên kurd -hin  ji wan- ketîne girtigehê, çûyîne çîyê, surgûn bûne û yên mala xwe de mayîn jî di hişê xwe de fetisînê ve rû bi rû mayîne. Bêguman nivîskar dê berhemên xwe de behsa êşa xwe bike, dê  behsa bajarê xwe bike, dê behsa serboriyên xwe bike, dê behsa zaroktiya xwe bike. Ev tişt gellekî normal e. Li gora min nivîskarê (nivîskarên kurd yên emrê wan li ser sih û pêncî re) ku behsa zaroktiya xwe bike dê bi alegoriya-mekanê- çiya ve rû bi rû were, dê bi mekanê gund re rû bi û rû were, dê bi mekanê kuçêyan ve rû bi rû  were.

         Dîsa Îrfan Amîda wisa dinivîse.

“Ji ber valakirin û şewitandin/rûxandinan, gund jî mekaneke metaforîk e û ketiye ezbera kurdan.”

            Li vêderê gund wek metafor-elbet di hin berheman de heye-lê gund di jiyana nivîskaran de temsiliyeta rojên zaroktiya xwe derbaskirine. Ji ber ku romanên mekanê wan gundin, karakterê wan yexlev zarokin. Ev jî bi dabirûya vebijêr ve girêdayî ye.

         “Yek ji mekanên din jî, yên di vê pêvajoyê de derketine holê, girtîgeh e.”  Berdewam dike ”Helbet girtîgeh li her welatî hene lê ji ber ku di nava kurdan de ne girtîgeh yek ji mekanên vê pêvajoyê ne û ne tenê bedena mirovan li wir girtî ne, hema bigir, têkiliya hemû kurdan bi vî mekanî re heye û yek ji mekanên di ezbera kurdan de ye.”

            Exleb di berhemên edebîde yên bi kurdî(kurmancî); çiya, girtigeh û gund wek mekan cihê xwe girtiye. Binhişiya mirov jî wek mekan tê hesibandin. Romana bê mekan nîne. Miheqeq li ser cihke ramana xwe ava dike. Di romana Bextiyar Elî ya bi navê Êvara Pervaneyê de, navê mekan nîne. Lê bajar, kolan, kuçe, tirê çem, tirê bajar heye. Tenê navên wan bi eşkere nîne. Nivîskar hewce nake navê mekanê binivîse. Ji xwe xwiner fehm dike ku mijar bi kîja atmosferê, mekanê de derbas dibe.

         Bajarê Dublîn (peytexta Komara Îrlandayê ye) çiqas wek mekan di romanên James Joyce de derbas dibe û ew qas psîkolojiya karakter  romanên xwe de diyar dike. Bandora mekanê  li ser karakterên wî jî bi hemû awayî tê diyarkirin. Wek Steplen Dedalus.

Dîsa romana Kuçeya Midaqê ya Necîb Mahfuz binêrîn, bajarê Qahîre’yê bi hemû nakokiyên xwe ve, bi xweşikbûna xwe ve, siyaseta xwe ve, keseyeta mirovê ji rêzê û ya herî muhîm şexsiyeta xwe ve derdikeve pêş.

Mirov pirseke ji xwîner û nivîskarên Kurd re bike: Gelo bajarê Diyarbekirê bi hemû aliyên xwe ve wek bajarê Dublîn li ser kîjan nivîskar an jî li ser kîjan romanî, helbestê, çîrokê tesîr kiriye?

Berhemên edebî (kurmancî) ku van salên dawî de derketîn de ka ez ê li hinek ji wan  binêrîm Diyarbekir çawa bûye mekan.

Romana Edîp Polat ya bi navê Dûvpişk Bi Xwe Venade buyerên meytê Wedat Aydin de hatîn qewmîn bi awayeke realist, pencereyeke fotografîk dide xuyakirin. Di nava kuçeyan de kesên birîndar, dibin bedenan de ku kesên li ber xwe didin, kesên tên girtin û polîs dide nîşandin. Dîsa navê taxên bajêr bi raste rast dinivîse. Mekan bi hemû rasteqîna xwe ve cihê xwe digre. Psîkolojiya ku atmosfera mekanê bi awayeke li ser karakter bandor bike em nabînîn. Tenê aliyê rasteqînê, wekî bi çavê kamerayê nîşanî me dide. 

Dîsa romana Dilawer Zeraq ya bi navê Mirina Bêsî de  behsa buyerên(beşek jê) ku salên notî li Diyarbekirê dike.

Ji devê nivîskar (Civîna Kulûba Xwendinê Ya Diyarbekir) ji sînemeya nû ya rasteqîn a Îtalya’yê girtiye, tesîra wê rêbarê nivîskar dibêje li ser min heye û bi wî çawî min romana xwe nivîsiye. Dîsa di vê romanê de kuçe û kolanên Diyarbekirê dibe mekan.

“Piştî ku pêşiyê girseyê li gel erebeya cendek tê de di bin Deriyê Rihayê derbas bû û qefleyê berê xwe da bi hêla Deriyê Mêrdinê ve, vê carê jî ji alûleya ku berê wê bi Dêra Dayika Meryem a Suryanan e, zarokên ku salên wan jî heft heta heftdehan bû û ji aliyê mezinan ve rê li ber wan hatibû girtin da ku xisarek negihe wan, dest pê kirin hin jê bi destan, çend jê jî bi kevirkaniyê xilîlk û kevir bi aliyê birc û bedenan firandin.” (r.57)

            Nêrineke realîst, nêrîneke sînematografîk, nêrîneke ji pencereya jor de li mekanê dinêre û wekî rojnamegerî vebêjêr ditînên xwe parve dike.

Dîsa di pirtûka helbestê ya Yildiz Çakar de, mekanê ‘derî’ û ‘Diyarbekir’ heye. Ji xwe navê pirtûkê ‘Derî’ ye. Di vê berhemê de wek  Gaston Bachelard gotî derî du îhtîmal diêne bîra meriv. Derî an girtiye, kulf kiriye, an jî vekiriye, heta dawiyê.

         Bajarê Diyarbekir di vê berhemê de mazûvaniyê dike. Vebêjêr li navbera derî û Diyarbekir de dimîn e.

         Derî buye takesesî, buye karekter di helbesta Yildiz Çakarê de.

-Li ser sînga te me, li aliyê çepê dikeve mala min!

Deriyo!

……….

-Li berderî me, deriyo! (r.16)

        

Çavkanî:

1-Poetikaya Mekanê(Uzamın poetikası)-Gaston Bachelard

Weşanxane: îthakî, çapa yekem Adar 2008, Stembol

Werger: Alp Tümertekin

2- Têkiliya Kurdan û Mekan, Îrfan Amîda profila nivîskar a facebookê.

3-Edîp Polat- Dûvpişk Bi Xwe Venade

Weşanxane: Evrensel, çapa yekem, çile, 2011, stembol

4-Mirina Bêsî-Dilawer Zeraq

Weşanxane: Lîs, çapa yekem 2012, Amed

5-Derî-Yildiz Çakar

Weşanxane: Avesta, çapa yekem, 2012 Stembol

6-Modernizmin İdeolojisi-Fredric Jameson,çapa 1.  Nîsan,2008, Stembol.

Metîs.

7-Türk Romanında Postmodernist Açılımlar-Yıldız Ecevit.çapa.6. 2009

Stembol. İletişim.

8-Fantastik-Tzvetan Todorov çapa 2. kanun 2012. Stembol

Metis

           Tahir Taninha

Kulûba Xwendinê Ya Diyarbekir

Santiago de Compestela ya Ferhad Pîrbal - Tahir Taninha

                               

                                               

                                    Santiago de Compestela- Ferhad Pîrbal

         Hunermend ji êşên xwe hunerê diafirêne. Ji ku tê êş?Huner ji ku peyda dibe  gelo? Pirsên wisa her dem di serê hunermendan de keliyaya û xwe pê êşandine. Jixwe afirenerî her dem êş difûrêne..

         Dara ji Kurdistanê koçî Parîsê dibe. Ew neqaş e. Rojekê di xewnên şevan de gava hêşîşê dikêşe, bi ‘Venusê’ re dikeve seyrangeheke kêfxweşî tê de. Li gora dilê wî, hejdeh saetan demên xweş, dilxaziya ciwaniyê pê re derbas dike. Di nav wê mijxweşiyê de li ser kaqezêkê de navnîşeneya keçika can a ‘Venûs’ xêz dike. Piştî wê hişyar dibe. Piştî li ser wê şevê muddetekî derbas dibe, dikeve rê ku here welatê Venûsê, Santiago de Compestelayê.

         Dara dikeve rê. Riya xweşikbûne, riya afirandinê, riya efsûnî ya Evrupayê…

         Diçe Santîago Compestelayê. Diçe mala ku Venus jê re behskirî û navnîşana daye wî. Xaniyeke du qet hejmara 9ê de pirîjinike dibîne. Pîrejin navê wê dizane, an jî Dara di mejiyê xwe de olan dide.

         Mala ku li kêleka dêra Saint Jocke, temsîliyeta fikra ku di mejiyê penaberande ye. Ewropa weke Afrodîte di hişê penaberan de. Lê gava diçin wêderê rastî rasteqîniyê tên. Xeyalên wan parçe parçe dibe.

         Xwedana otelê ku Dara lê cihbûyî, behsa wê pîrejinê dike. “Heftê salê berî niha (ne îro) keçeke pir ciwan bi navê Venus hebû û keça diktor Esteban bû!”(156) Wekî ew mal, qibleya hunermendan be. Li wê malê Venus heye, xweşikbûnê, sedema afirandinê…       

         Di paşmalka romanê de buyerên li Kurdistanê çêdibe-kêmbe jî- heye. “Dê û bav û du xwişkên min û birayê min ê piçûk li Helebçe, bombebarana kîmyevî ew tar û mar kiribûn…”(56)

         Di romanêde, ji bilî çend paragrafan behsa qetlîama Helebçê nayê kirin. Lê di ruhiyeta karakter de her dem ev bûyer mirov dibîne. Nivîskar, vê rewşê polîtîze nake. Meqseda wî tiştekî dî ye. Ji armanca karakter dûr nakeve. Lê paşmalka romanê de rojhilatî, welat, êş her dem cihê xwe digre.

         Di romanê de ji vê rewşa me behskirî xwe xilaskirin, bi estetîk vegotin, dibin hêsîriya nivîskar de rizgarkirin, rastî  zehmete. Êşeke wek qetlîama Helebçeyê xwe ji bandora wê parastin, bi awayekî dî vegotin zor e.

         Nivîskar, karakterê xwe ji siyasetê dûr diêxwe. Pêşî de helwesta wê eşkere dike. Tenê koçberbûnê dipejirêne. Ev jî rêwingiya hunermendiye. Dara xwe ji hemû aliyan dûr diêxwe.

“-Ê de kurê min, îro hemû xelk an caşin an leşkerin, an peşmerge…

-Wilo ye, lê ez nabim yek ji wan jî.” (15)

         Afirandina karakteran rastî pirsgirêkeke. Nexasim di romanên welatên sêyemîn de, an jî welatên bindest de welatên zordarî lê hene.

         Karakterê romanê hunermende. Nivîskar di hin cihande wek epîfan nîşan dide.

“-Tu ji min dipirsî: Romana te behsa çi dike? Roman timî behsa cîhaneke seranserî dike, behsa hemû dinya û jiyan û her tiştî di heman demê de dike, vedîtineke seranserî ji bo hemû jiyan û dinyaya îro bi hev re li ber çavan radixîne. Roman, êdî, behsa mijareke taybet nake, lê bêhtir weke nêrînekê ye.”(50)

         Ev epîfan ramana nivîskar ya derheqê romanêde dide xuyakirin. Nivîskar fikrê xwe bi riya diyalogê dide, raste rast nakeve navbera karakteran.

         Em yexlev agahiyên derheqê Dara de ji kesên dî dizanin. Xwedanê otelê Madam Carlos û Mademe Tardio dizanin. Lê ji hişê Dara ku guhdariya wan dikir pê dizanin. Vebêjer, bihistînên Dara ji deve Mademe Carlos û Madame Tardio ji me re parve dike. Me pêşî de behsa afireneriya hunerê, xweşikbûnê kir. Dîsa ji devê Madame Carlos halê Dara vedibêje:

“…min dît, yekser sîtileke tijî boyaxa sor, bi herdu destên xwe hilgirt û bi ser û bejna xwe de kir…pişt re sîtileke din a zer û sîtileke din ya şîn…her dikir hawar jî “Ez nikarim, ez nikarim, ez nikarim.” Di dawî de çû ber neynika odeya xwe û li ser çokê herifî, serî û pora xwe didirand û bi serê xwe de dikişand. Digiriya. Tinaz bi xwe dikirin. Bi kulman li dev û rûyê xwe dida, xalên boyaxa rijiyayî li ser laşê wî, bi tevahiya bedena xwe ve dianî. Xwe diresimand.”(153)

         Dara, dikeve cezebiya afirenerî yê, êş kîşandinê. Heta dilê wî de reyên(demer) leşê wî de xwîna afirenerî neçe ew ava nake. Bêçareyî, çêkirina xweşikbûnê hunermend tengezar dike. Çi resim çêbike, çi peyv li ser rûpelên spî yek bi yek rêz bike, kul û keser duv wî ye. Nikare xwe ji vê bobelatê xelas bike.

         Venus jixwe ne keseke ku bi wî re têkilî deyne ye. Em dizanin di mitolojiyêde Venus (Afrodît) xudawena xweşikbûnêye. Du deran de Dara bi Venusê(xudawena xweşikbûnê) re wek temsiliyet a xweşikbûnê rû bi rû tê. Wekî hunera ku wî ber bi riya çêkirinê, xeribiyê, lêgerinê ve bibe ye..

“Di dawiya vê guftûgoyê de “Venus” ku diyar bû dixwest min tev bide û li ber dilê min bide, got:

-Her çawa be, ev hunera ku tu navê wê dikî “kasibî” qet weke parsekî nehatiye dîtin!”(12)

         Daxwaziya dilê hunerê daf(dehf) dide û Dara hêdî hêdî amedakariya çuyîna parestgeha hunerê bike, diçe ba Venusê, ba xweşikbûnê, Santiago Compestela yê. Cihê ku di xewnên şevên wî de ku bi destê recifî li ser kaqezê nivisiyî de.

         Qedera hunermendî naguhere. Dawiya dawî negehiştina dilxaziya xwe ye. Di dawiya romanê de dîsa wek epîfan ji devê Madame Melaga a falcî dibêje:

“-Kurê min…tê li gelek welatên din ên vê Ewropayê bigerî, tê li gelek bajar û rê û pirên din jî binêrî. Di wan rê û rêçikên penaberiyê yên evdaliya xwe de, qet ne dûr e tu rojekê (berî dirandina pêlavên te) bi hesreta “Venus” serê xwe deynî… ev qedera her hunermendekî ye.”         (166)

         Rêwitiya hunermendên kurd ber bi dolên kur, çiyayên bilind, dojeha Dante, bindestiya xwelîserî, sîxên ku her dem ji aliyê civatê ve leşê wan dikeve, bêkesî, hesreta avabûna xiyaleke diçin. Qeder nayê guhertin, di bîra kur de difetise… Lê dev ji lêgerîna xweşikbûna “Venusê” bernadin.

         Kolana Paradîsê li bendê ye.. Oxira wan ya xêrê be…

Santiago de Compestela

Ferhad Pîrbal

Weşanxane: Avesta,

Ji Soranî bo Kurmancî:Besam Mistefa

Stembol,2013, çapa yekem.

            Tahir Taninha

Kulûba Xwendinê Ya Diyarbekir        

Lîsteya Pirtûkan ku di Kulûba Xwendinê Ya Diyarbekir de hatine nirxandin:

Lîsteya Pirtûkan ku di Kulûba Xwendinê Ya Diyarbekir de hatine nirxandin:

Klasîkên Edebiyata Kurdî:

1-Baba Tahirê Uryan-Dubeytî
2-Eliyê Herirî-Meqamet
3-Melayê Batê-Helbest û Mewlûd 
4-Melayê Cizirî-Dîwan
5-Feqiyê Teyran-Helbest
6-Ehmedê Xanî-Mem û Zîn
7-Mele Mahmûdî Bazidî- Cami’iyê Risaleyan û Hikayetan Zimanê Kurmancî
8- Sîyahpoş - Seyf-ul Milûk û Melke Xatûn

Destan:
1-Memê Alan

Çîrok:
1-Cemîl Saîb-Di Xew De(Le Xewma)
2-Ahmed Muxtar Caf-Meseleya Wijdanê
3-Nureddîn Zaza-Gulê (Keskesor, Bîranînên Wî)
4-Qedrîcan- Guneh
5-Hesen Qizilcî-Kenê Parsek
6-Selahattin Bulut-Bihuşta Lal, Xadim
7-Ferhad Pîrbal-Çolistan
8-S.Lorîn Doğan-Kirasê Teng
9-Bahoz Baran-A Baş
10-Roşan Lezgîn-Li Bin Dara Biyê
11-Evdile Koçer-Mirin, Pêlava Birîndar
12- Edgar Allan Poe- Çîrokên Mirinê
13-Çehov-Kurteçîrokên Wî
14- Guy de Maupassant – Çîrokên Wî
15- Helîm Yûsiv - Jinên Qatên Bilind, Mirî Ranazin
16- Şêrzad Hesen – M, Xewna Pîrepindan
17-Fawaz Hûsen-Amîdabad
18- Fatma Savci - Ristika Morîkan
19-Hesenê Metê- Epîlog, Smîrnoff
20- Mehmet Dicle – Ta
21- Şener Özmen – Keleh
22-Mehmed Şarman-Pirça Winda
23-îsmail Dîndar-Kewên Birçî
24-

Şano;

1-Celadet Bedîrxan-Hevînd

Roman:
1-Erebê Şemo-Şivanê Kurmanca
2-Eliyê Evdirehman-Xatê Xanim
3- İbrahim Ehmed -Jana Gel
4- Rehîmê Qazî- Pêşmerge
5-Mehmed Uzun-Tu, Ronî Mîna Evînê Tarî Mîna Mirinê
6-Jan Dost- 3 gav û 3 darek, Mîrname, Martînê Bextewar
7-Mîr Qasimlo- Wêneyên Keserê, Giyanê Bahozî
8-Firat Cewerî-Payîza Dereng, Ez ê Yekî Bikujim
9-Edîp Polat-Ristemê Zal, Duvpişk Bi Xwe Venade
10-Dîlawer Zeraq-Wêneyên Meçhul, Mirina Bêsî
11-Bavê Nazê-Miriyê Heram
12-Helîm Yûsiv-Tirsa bê diran, Soborto, Gava ku masî tî dibin
13-Bextiyar Elî- Êvara Perwaneyê, Apê min Cemşîd xan ku hertim bê ew li ber xwe dibir
14-Eta Nehayî-Gulên Şoran, Balindeyên Li Ber Bê
15-Gulgeş Deryaspî- Tariya Bi Tav
16- William Faulkner- Li Ber Sikratê
17-îlhamî Sîdar-jan
18-Lokman Ayebe-Gava Heyatê
19- Mîran Janbar – Qolyeya Cécileê
20-Hesenê Metê-Labîranta Cinan, Tofan, Gotinên Gunehkar
21- Ferhad Pîrbal – Hotel Europa, Santiago de Compestela
22- Ciwanmerd Kulek- Zarokên Ber Çêm
23- Îrfan Amîda- Pêşangeha Sûretan
24- Selîm Berekat - Şikeftên Haydrahodahosê
25-Fawaz Hûsen-Barê Şevê,
26-Şener Özmen-Rojnivîska Spînoza, Pêşbaziya Çîrokên Neqidayiyî
27- Gabriel Garcia Marquez - Serencama Mirinekê
28- Albert Camus – Biyanî
29- Sebrî Silêvanî - Bîst Sal û Êvarek
30- Remezan Alan- Saturn
31- Omer Dilsoz - Berbiska Zer

Helbest:
1-Arjen Arî- Ramûsan min veşartin li geliyekî,Ev çiya rûspî ne,
Destana Kawa,Eroûtîka,Şêrgele
2-Berken Bereh- Êş(2001),Şagirtên Evînê(2003),Pandomîm(2006),Şîna Helbestê(2008)-
3- Osman Mehmed – Gulûcinûkavil
4- Mem Bawer- Meleyîketa Dîl
5- Rênas Jiyan – Janya
6- Fatma Savci - Xewnên Zîvîn
7- Rojen Barnas – Helbestên Wî
8-Yildiz Çakar- Derî
9-

Teorî:
1- Haşim Ahmedzade - Romana kurdî û Nasname
2- Wayne C. Booth - Kurmacanın Retoriği
3- Ian Watt - Romanın Yükselişi
4- Dorrit Cohn - Şeffaf Zihinler
5- Terry Eagleton - Edebiyat Kuramı

Bilûra Min A Şîrîn ya Celadet Bedîrxan- Fatoş Uzunca

                                          

                                                                     

                                      Bilûra Min A  Şîrîn      

           Celadet Ali Bedirxan, stûna welatê kurd e. Jîyaneke li durê welat û bi êş û elem kêşaye. Ji bo ku mirov helbestên wê fêm bike lazime jiyana Celadet bizane. Celadet Ali Bedirxan, kurê Emin Alî Bedirxanê ji malbata Ezîzan e. Di sala 1897’an de li Stenbolê hatiye dinê.  Malbata wî bi deste Abdulhamit hatiye koçberkirin û li Yemenê ciwar bûne. Piştî têkçûna Abdulhamit tê Stenbolê û di şerê Cîhanê yê Yekemîn de cih digre. Piştî ku di sala 1922’an de dardakirina Emîn Ali Bedirxan û sê kurên wî hatiye fermankirin li ser vê tawanê bavê Celadet û birayê wî diçin Misirê. Piştî hin welatan –Elmanya, Lubnan- dawiyê de diçe Şamê, li wê  bi cih dibe.   

             Mirov dibîne ku di jiyana Celadet de ‘’welat’’ ’’xerîbî’’ ‘’qedexe’’ û ‘’astengî’’cihek girîng girtiye û van bêjeyan mora xwe li hemû berhemên wî  xistiye. Yek ji wan berheman  ‘’Bilûra min a şîrîn’’ê. Helbesta Bilûra min de hemû rengên jiyana Celadet xwe nişan dide.    

            Celadet di ‘’Bilûra min’’ de hesreta xwe, evîniya xwe, xemgîniya xwe bi zimaneke şîrîn û bi dileke germ nivîsandiye. Ji ber dûr ketina welat dilê Celadet dilbikule. Di helbesta wî de ya binavê ‘Bilûra Min A Şîrîn' de du hêmayên sereke hene. Hesret û azadiya welat.

           Helbest bi peyvên lîrîk dest pê dike. Celadet bilûrê wek hewalek  nîşan dide. Bilûr çawa xemê xemgîran direvîne û hevaliyê ji wan re dike,  hewaltiyê ji dilê Celadet re jî dike. Bilûr bi wî denge xwe yê nerm ji dilê Celadet re dibe derman û xemên dile wî bi dengê xwe re dihelîne.      

             Bilûra min a şîrîn

             Tu di sariya sibehê

             Û hingûra êvarê de

             Hevalê bê hevalan,  

             Destbirayê şivan û dilketiyan î.       

               Di berdewama helbestê de dibe helbesteke pastoral. Di helbestê de çiya, zozan, zinar, berx, hesp… hene. Bilûr dibe hesreta dilê Celadet û li çiya û zozanên welat digere, jê re agahiyan tîne. Lewra armanca Celalet ji welatê xwe dûr ketin an jî welatek xeyalî nîne. Armanca wî vegerîna welat e. Lê belê Celadet nikare here welatê xwe. Wê astengiyê bi riya bilûrê diêne zimên. Denge  bilûrê ji celadet re dibe bask û bi hev re diçin welat.

          

           Denge bilûra min

           Çiya û zozanên bilind

           Kaniyên bi gul û rihan dorgirtî 

           Guhê şkeft û sere zinaran

           Guhdarên te ne!  

            …

            Nalîna me bigehîne

            Deşta Sirûç û Diyarbekrê;

            Û beriya mêrxasên Berazan;

            Û kalîna berxan

            Tev  şehîna hespan

             Li me vegerînin.

 Beşa duyem bi hişyarî dest pê dike. Mirov dibîne ku rengê helbestê diguhere. Raman li kêleka hestê cihê xwe digre. Peyvên pozîtîf cihe xwe dide peyvên negatif: roj diçe ava, stêra êvarê geş dibe, kolosên çiya dibe gewr…Guhertina xwezayê guhertina dema kurda nişan dide. Rojên xwaş xelas dibe, rojên xirab benda kurda ye.

Bilûra min, binêre  û bibihîze!

Roj  çû ava,

Stêra êvarê bû geş,

Kolosên çiya ên gewr

Û hewraniyên wan ên sor û zêrîn

Bûne çûn;

Û pêlên ava şevê ên reş

Ketine deşt û newalan

Heta rûyê gir û kepezan.

Li gor hinek kesan  şev aramiye, li gor hineka diya tiştên xirabe, li gor hineka ji hemû tiştên xirab sitar dike. Celadet, şevê hem baş hem ji nebaş dibine. Şev dibe wexta xapandinê. Reşiya şevê rengê xwe bide çi wek xwe dike. Reşiya şevê renge xwe daye avê. Ava reş ketiye nava deşt û newalan, her cih girtiye. Ava reş wek dafek xuya dike. Li aliyê din her çiqas şev wexta fen û fola be jî wexta tevgera mêrxasiyêye jî.  

Di qeraca de

Kevir piyê şevgera dixapînin

Û bê dengiya şeve de

Pêjna lingên mêrxasan tê.

Helbest di serî de wek helbestek şexsî xuya bike jî di dawiya helbestê de tê dîtin ku helbest ne şexsiye, êşa hevpar e. Ew êş û kul ne tene ya Celadet e, yê hemê kurdan e. Wê çaxê kurd ketine tengasiyê, rojên xirab dîtine. Celadet, ji  şahidê wan rojên xirab bûye. Tu car tu rewşenbîrek nikare li hemberî van bûyeran bêdeng bimîne. Celadet jî li hemberî vana bêdeng nemaye û êşa dilê welatê xwe  bi riya qelema xwe li ser kaxizê rişandiye.

Dema ko dinya hişyar dibe

Ji xew radibe

Ji me re

Strana azadî û serbestiya

Kurdistanê binehwirîne,

Helbestê de hemû wextên rojê heye: sibeh, êvar û şev. Di nav wan wextan û kurdan de têkilî heye. Sibeh dema kurdan ê xweş e. Di vê demê de kurd serbixwe û bixwedî ne. Êvar nediyari ye. Kurd hatine dawiya rojên xwe yên xweş. Şev tengasiye. Kurd ketine dewrek reş ku pêşiya xwe nabînin. Le di dawiya helbestê de Celadet kurdan di şevê de nahêle, roj dêrdikeve û bi xwe re dinyayê jî hişyar dike. 

Helbest bi terza serbest hatiye nivîsandin. Hevokên helbestê kurt e. Helbest heft beşe û risteyên helbestê vek hev nîne. Risteyên hinek beşan direjin hinek kurtin. Di helbestê de teşhis heye. Bilûr dibe hevalê bêhevala, bilûr  dibîne û dibihîze, kevir piyê şevgera dixapînin, dinya mina zarokekî dikeve ber şîr. Van taybetiyên ku Celadet bikaraniye taybetiyên aîdê insanaye.         

             Fatoş Uzunca

Kulûba Xwendinê Ya Diyarbekir        

Barê Şevê ya Fawaz Husên- Tahir Taninha

                                  

             

                                                                                                      

                                                       Beşa 2

Cih dayîna çîrokên gelêrî di romanê de; terzeke cuda bi xwe re diêne. Zimanê romanê dewlemend dike, efsûniyeke derdikeve  pêş.

Heger çîrokên gelêrî bi raste rast di romanê de bê te nivîsandin, ji zimanê romanê re tiştekî ne maqûle. Wek agahî dayîn tê xuyakirin. Heger vebêjêr ji devê karakter çîrokên gelêrî parve bike, wê çaxê  jî bi çêkiriya nivîskar (sêwirî, kurmaca) ve em ê girê bidîn.

“Hebû nebû, rehme li dê û bavê min û we b û. Kêzek hebû û wê dixwest ji xwe re mêrek bikira. Ew bir ê de pêrgî şivanekî li ber pezê xwe hat û wê jê re got: “Şivano, ma tu min nakî?” Şivan got: “Belê.” Kêzê got: “Ma tê bi çi li min xî?” Şivan got: “Bi darê xwe” Kêzê got: “Hû, ez, kêzê, kêz xatûnê, xwdiya şimika reqreqanî, çavên kilê sibhanî, ez ten akim şivanî?”(111)

Şêrko, ji herema Rojhilatê Kurdistanê ye. Vebêjêr bi saya nameya Qazî Mihemed ku di berîka Şêrko de hatiye dîtin; buyerên siyasî yên di vê herêmêde çêbûyîn, ji xwendevanan re parve dike, agahî dide. Agahî dayîn, zanîna ez dizanim di hin romanên klasîk de hene. Carnan behsa kesayetên dîrokî tê kirin carnan jî wekî Victor Hugo ( Romana bi navê ‘Notre Dame de Parîs’ ) behsa avasaziya xaniyên Parîsê dike. Agahiyeke berfireh di derheqê xaniyên kevin dide.

Kesayetî di beşa ku behsa karakterê Rustemê Zal dike de, dibin meseleyên civatî de piçekî winda dibe. Belkî nivîskar ji herema Rojavayê Kurdistanê ye, ji bo wê çendî maye dibin bandora rewşa vê heremêde.

Karakterê Rustemê Zal, ne wekî di destana Rustemê Zal de pehlewane. Nivîskar dest pê kê de behsa karakterê Rustemê Zal dike.

“Rustemê Zal ne qehremanê Şehnameyê bû û ji zîna hespî xwe yê rewan peya nebû.”(51)

Fawaz Husênî, pêşî xwînerên xwe hişyar dike. Ziddiyeke li ser navê karakterê Rustemê Zal nîşanî me dide.

Parîs,  bihûşta di nav hişê Sîno, Dara, Şêrko û Rûstemê Zal de, nebû war,  nebû bihûşt…

Li Parîsê  xeyalên xwe bi cih neanîn, xweşiyek nedîtîn û tu carî jî nabînîn. Ew penaberin û ji bindestiyê reviyîne, lewma dil parçebûye, avakirin zehmete.

Civata ku lê şer û pevçûn herdem heyîn, ew civat ji xwe re qehremanan peyda dike. Wêjeya wan yexlev li ser propagandayê hişîn bûye. Dema Komara Turkiye’yê ava dibe, wêjeya wê demê minakeke baş e. Karakterên romanên wê demê pehlewanin, zanane, xweşikin û hev dû.

Di wêjeya kurdan de jî ev mesele hê jî heye. Lê cudahiya wêjeya kurdan jî heye. Lewra heger tu bindest bî, heger her tiştî te qedexe be mafê te heye ku kesên li hemberî zilmê derketî, tu wêjeya xwe de wan bikî pehlewan. Lê bi vî şeklî edebiyateke baş jê dernakeve. Elbet kesên ku li hemberî zilmê derketîn, şoreşgeran wek karakter di romanê de dê cihê xwe bigrin. Bi kesayeta xwe ve, bi teknîk û zimanê xwe ve bê te nivîsîn dê baştir be.

Fawaz Husênî, li Parîsê dije. Wêjeya Fransî jî baş dizane. Bandora wêjeya Fransî li ser romanên wî heye. Nemaze romana Stendal ya bi navê ‘Reş û Sor’

“Dema wî kar nedikir, ew diçû ser girê Montmartrê û li dêm û lêvên bi ken û bi kêf ên gerokên dinihêrî.”(102)

Ji vê jêgirtinê karakterê Stendal Julien Sorel tê bîra meriv.

      Tahir Taninha

Kulûba Xwendinê Ya Diyarbekir

Navdanka Pirtûkê:

Fawaz Husên

Barê Şevê

Weşanxane: Avesta

A short analysis of *Hesene Metê’s “Labyrinth of Jinn” -Omer Delikaya

                                              

by Ömer Delikaya

In Labyrinth of Jinn, Hesenê Metê tells a masterful story of a teacher named Kevanot who is assigned in a village in which almost all villagers have widespread beliefs and relationships with supernatural things, particularly jinn. Newly wed Kevanot goes to the village with his wife Nergiz. Consistently repeated depicted gothic scenes and objects which abound in the novel narration reinforce and lay the groundwork as a reason of resemblance between teacher Kevanot and illiterate villagers.

At first as a teacher he tries to find solutions for the problems of villagers mostly related to education of students. He begins to learn their odd and strong traditions when one of his student bitten by a snake as inserting her hand into a hole of wall to find bird eggs. Teacher Kevanot learns that his students kill turtles, damage to nests of birds because of several superstitions. It is accepted as a normal tradition by their parents, too. Kevanot doesn’t uphold this odd tradition and tries to change children’s behavior towards animals but not able to do so. Himself self-confident and sensible, Kevanot is very genial and sympathetic towards the villagers including illogical ones, after all he starts to look like villagers.

The only well-educated villager Gabrany Bacho is one of the main characters in the novel. With the help of Gabran’s detailed notes about villagers which compose a great scale of roman, we as readers at least get the opportunity to observe villagers from the viewpoint of a native voice. Villager’s typical abnormalities which become one of main motifs in novel strengthen theme of jinn and make social reality more tangible. At the same time language used in novel, especially in aspect of giving villagers creative names and nicknames support the bizarre atmosphere of unusual events. In this sense, Gabran’s notes about villagers contain a lot of such creative names some of which are still in practice in villages of Kurdistan. From this perspective, labeling all villagers with one of his/her distinguishing feature create a social perception about villagers and we feel that what is talked about is a kind of aim to decrease effect of mystical events with the help of unfamiliar names of characters and their authentic features.
Deal with a conflict between individuals and society with a background full of interesting and somehow supernatural pattern of events, the novel contains repetitive gothic scenes. Dark, ghost, skull, graveyard, blood, sleep with nightmares are gothic elements in the narration. Some of them are continually repeated. These gothic scenes in jinn stories increase terror in the readers.

According to a villagers who goes under the control of jinn and finally able to escape from them, they “have crushed head, long or short and thick nose, thin legs...when they speak their teeth could be seen totally.” (pg: 117) The oddness of this point is that despite all the problems they have had because of these creatures, villager’s reflection of jinn is good. They don’t directly express their name “jinn” but just say “those who are superior than us”. This usage is a common usage about jinn even today. Actually in a way narrate some traditions and superstition, the novel takes a close anthropological look at a mountainous village of Kurdistan which named “Village of Mad”.

Although all this kind of behaviors in a way declare him as a teacher who is positive idealist, the conflict he become face to face in other extracts of the novel, especially in conclusion one, almost altogether change his attitude, and rather he finds himself doing the same insane activities for which he put the blame on villagers beforehand. Toward the end of novel Kevanot teacher who is clued with jinn as well, being accepted as an unconventional figure by villagers themselves, too. But this great change of main character doesn’t happen suddenly but in the chain of strange events. Narration moves ahead with a growing tension and toward to the end of novel repeated scenes of jinn create an atmosphere of horror in novel. This growing tension gives an unfailing fluency to the narration.

In conclusion Hesenê Metê’ roman named “Labyrinth of Jinn” is readable with its gothic elements, interesting dialogues, horror scenes and well combination of these features. It expresses the conflict between individuals and society. But at the same time it deal with distinct problems of Kurdish society.

*About the Author: Hesenê Metê is one of modern Kurdish novelist live in exile. He have enriched narration scale to a great extent and increased variation in the Kurdish literature, specifically with his fantastic novels. His novel titled “Labyrinth of Jinn” translated both in Arabic and Turkish language.

                Omer Delikaya

Kulûba Xwendinê Ya Diyarberkir

Labîrenta Cinan ya Hesenê Metê-Sadedîn Çira

                                                       

                                               

                                                     Jİ HÊLA TEKNÎK Û HÛNANDİNÊ

              Labîrenta Cinan ji hêla teknîkî û hûnandinê ve berhemeke hevgirtî ye. Çîroka Mamoste kevanot bi gihiştina bersiva ku li bendê bûye dest pê dike. Ev beşa ewil ku ji nîv rûpelê pêk tê, bi xwendevanan dide zanîn ku M.Kevanot bersiva ku bi kêrî hindekarîyê nayê werdigre û bi monologa , “Ew gunda… Av û kuçên wî gundî.” (r.9) Wek dîmena filmekî ku karakter bi xeyalan vedigere paşerojê, çîrok, çar salên bihurî yên serleheng M.Kevanot û hevsera wî Nergiza Koçer ku li Gundê dînan jiyane pêşkeşî me dike.

              Li pey beşa ku serleheng bersiva ku dipa werdigre, beşa ku serleheng çawa jina xwe naskiriye, çawa wê xwestiye û çûyîna wan ya gundê dînan, geh ji devê vebêjî, geh ji devê serlehengî tê vegotin. Ev beş, di nava xwe de bi beşên ku M.kevanot bi tevgerên maqûl û niyeteke baş dixwaze tiştina ji bo gund û gundiyan bike didome.

Piştî vê, ji pênûsa Gebranê Baço ku xortekî xwenda ye û xwestiye pirtûkekê li ser gundê xwe binivîsîne lê nîvçe maye, şayesandina 16 malên gund û gundiyan tê kirin. Bi vê teknîk û hûnandinê hem serleheng, hem jî xwendevan, gund û gundiyan ji nêzîk ve nas dikin û di derheqa gundî û şêniyên gundî de dibin xwedî fikrekê.

Li pey vê beşa ku wek pirtûka Gebranê Baço ya nivçemayî ye û bi hostetî hatiye hûnandin, dîsa vebêj dest bi vegotinê dike.

               Vegotin heta beşa ku wek ji pênûsa G.Baço tê vegotin li ser ciddiyetekê dimeşe. Ji vê beşê û wirde, vegotina ciddî li gelek ciyan vediguhere vegotineke îronîk.

Vegotina îronîk bi van gitonan dest pê dike: “Ji çarsed û bîst şêniyên gundê me bi kêmanî heşt kesên wan har, dehê wan dîn, bîstê wan cinî, sedê wan ehmeq, du sedên wan saxik…û yên mayî ne diyarin.”(R.72) Navê karakterên van 16 gundên ku tên şayesandin jî navên îronîk in. Mînak, Poznîkalî, Simbêlboq, kupo, Çavbeloq, Hecî Nîvçe, Cefto, Fistûj, Sofî Kurmî ûwd.

Ev beşa ku wek pirtûka nîvçe ya G.Baço ye, bi hûnandineke xurt, vegotineke herikbar û îronîk ku bi hostetî mijar hatine hilbijartin tije ye. Lê beşa berî vê beşê ku têra xwe ciddî ye li ber vê beşê giraniya xwe ji dest dide, wateya ciddîbûna wê sivik dibe. Çend mînakên din ji îroniya vê beşê:

“Lê pîrozweriya vê bîra gundê me ne tenê ji fonksiyona wê ya avê ye…keç û bûkên ku bi bixwazin (keç û bûkên gundê me hemû jî vî tiştî dixwazin) fesadiya yekê an jî çêlî xortekî gundê me bikin, hebûna vê bîra me ji bo wan rêyeke herî baş û dayîneke xwedê ye.”(r.72)

“Lê xwedê li rûyê keç û xortên me mêze kir (ji vî aliyî de carina xwedê li rûyê gundiyên me mêze dike.”(r.73)

“Fis di mala poznîkalî gundê me de disekine, lê qise nasekine.”(r.74)
“dibêjin, ev keça mala simbêlboq ji piya jî mîza xwe kiriye.”(r.77)

“meriv ê bibêje ku xwedê di kar û barê hunera xwe de tenê li ser çêkirina Rîco î gundiyê me poşman bûye, pêşiyê xwestiye jinekê ava bike, du re di gava dawîn de jî poşman bûye û hinek tiştên mêraniyê lê reşandiye.”(r.102)

»Hesenê Metê û Labîrenta cinan

                                                                 KARAKTER

                Karakterên di labîranta cinan de dibin qûrbanê temaya „cinan“ û lawaz dimînin. Karakter M. Kevanot heta cîhekî karakterekî xurt e. Em heta cîhekî dibêjin, ji ber ku ji cihekî û pê ve (em ê li jêr bi mînakan diyar bikin) sirf ji bo temaya cinnan û wî li gund dînkirinê, li pey beşa ku wek pirtûka nivcomayî ya Gebranê Baço ye, em yekser dibînin ku Kevanot jî û jina wî jî hatine guhertin. M. Kevanotê zana, zarxweş û maqûl diçe, yekî din dikeve şûna wî. Nivîskar ji bo temaya cinan li hev bihûne û armanca xwe ya derbarê cinnan û pîrebokan de pêk bîne, neheqî li lehengê xwe yê xwedî ideal dike. Merivekî ku dixwaze di gundekî ku beşa herî biçûk ya civakê ye guherînên erînî bike, zû bi zû, bêyî ku berxwe bide radestî vê beşa civakê ya kovî û nezan dike.

                                   DEMA KU KARAKTER XURT BE

                  Serleheng dibêje: “Ez tênagêhêjim bê çima pêşniyarên baş ê cî negirin? Ku meriv ji wan re bibêjin û wan serwextî başiya van tiştan bikin, çima nepejirînin..? Ma ez tiştekî çewt dibêjim?”(r.54)

                  Dîsa ji Gebranê Baço re dibêje: “Ez bawer im tu pirr hişk diçî ser gundiyan (ji “ez bawer im” kurdî, ji “tu pirr hişk diçî ser wan” bihna tirkî difûre) lema, birayê Gebran. …ez bi çavên xwe jî dibînim ku tu tew pîvana gundiyan nadî ber çavan. Tu li gor zanebûna xwe bi wan re dipeyivî… Li gor zanebûna wan bi wan, bi zimanê wan bipeyive.”(r.55)

“Yekî xwenda û biaqil divê bi her seriyekî re derbas bike. Serhişk hene, serserî hene, saxik hene, ehmeq hene, dîn hene…belê, hene lê…Lê hunermend jî ew e ku meriv bikanibe bi wan re bide û bistîne…”(r.56)( Em qet rastî wê hunermendiyê nayên)

Piştî ku G.Baço qala zewaca bavê xwe ya bi keçeke 12 salî re dike jî, serleheng wanî dibêje:
“Di avahiya civakan de berborên kevin û kifikî hene û berdewam e jî. Ev di her civakê de bi rengekî derdikeve pêş. Di civakên me de jî, bi van rengan çewtî hene, kêmasî hene…Te divê jî û navê jî ew ê her tim hebin. Lê… divê meriv hêdî hêdî û ji tiştên biçûk dest pê bikin. Bi gotin, bi peyivîn, bi bihneke fere û yek bi yek.”(r.65) (Ji xeynî li vir bilêvkirinê, em rastî bîn firehiya xwediyê van gotinan jî qet nayên)

“Ez ji te re sond dixwim ku ezê dîsa jî ji wan nerevim, ez ê li ber xwe bidim û nola hunermendekî têkevime nava wan, rengên nû, rengên baş û çêtir pêşanî wan bidim…”(r.65)

Me ev mînak bi dirêjahî dan da ku karakter heta ku dera xûrt e destnîşan bikin. Heta vir serleheng xwedî sekneke bi biryar e.

                                      DEMA KARAKTER ZEÎF DİBE

                  Serlehengê xwediyê van gotinên li jor xwediyê vîn û îdeal e, di beşa piştî beşa ku wek pirtûka G.baço ya nivçemayî ye, ji devê vebêjî wanî tê guhertin:

“Li vî gundî, li nav van malan û bi van şêniyan re ev dibe payiza çaran ku li malbata M.Kevanot dibûhure, ji bo ku bi her awayî ji gundiyan re bibe alîkar, kêmasiyên wan rast bike, di van sê salan de çi ji destê Kevanot tê, ew dike.”(r.107)

                  Kevanot di van sê salan de çi dike? Bi tenê li odeya gundî bi çend gotinan qala mijara zarokên ku beqan digirin, kusî û çûkan dikujin dike, ewqas. Navê gundî gundê dîna ye lê dema Kevanot ji wan re dibêje: “Ev rewşên zarokan bi min tenê çareser nabin. Divê hûn jî xwe serwextî vê yekê bikin û em bikanibin bi hev re çareser bikin…”(r.49) Di gel “dînbûna xwe,” mezinê gundiyan Sêvdînê Selîm dibêje: ” Tu çi dibêjî bila wisa bikin, xoce, ma wê ji te çêtir bizanibin.” Gundiyên “dîn” jî, “Te çawa divê em wisa bikin, xoce.” dibêjin. Vebêj weha didomîne:

“Bi qasî sê saet û nîvan li ser vê rewşa zarokan, M.Kevanot pêşniyarên xwe dibêje (lê pêşniyar li holê nîne), metodên pedagogan bi lêv dike û dixwaze bi gundiyan re dûrûdirêj bipeyive…”(49)

Lê ev pêşniyar û metod bi tenê wekî nav di vê hevokê de dimînin. Heta cihê ku vebêj dibêje “di van sê salan de çi ji destê Kevanot tê, ew dike ” jî, û li pey wê jî, em rastî pêşnûmaya tu kirin, pêşniyara tu alîkariyê û plana tu metodê nayên. Ji aliyekî din jî, vebêj bi xwe jî dide zanîn ku gundî: “cara ewile ji nêzîk ve (ji dûr çawa tê bihîstin gelo?) gotinên felsefe, pedagog û psikolojiyê dibihîsin.”(r.51)

                   Yanî bi gotin û metodên ku gundî ji wan fahm nakin, wan nizanin, dixwaze bi gundiyan “nede fahmkirin”, ji ber ku armanc di mijara gundiyên labîrenta cinan de, ji bo hevgirtina tematîk, pêşkeşkirina aliyên nebaş ên gund û gundiyan e û têkbirina serleheng e. Li vir nivîskar xwestiye netehmûliya civaka gundî li ber fikarên nû yên mamosteyekî deşifre bike. Em bi hemû netehmûliya gundiyan dihesin lê fikarên serlehengî, xwestekên wî yê guhertinê çi ne em tênagihêjin. Bi têkbirina serlehengî re nivîskar dixwaze bibêje meriv çiqasî zana û bi sebir be jî, nikare di nav gundiyan de îdare bike û dîn dibe. Heta derekê em bi wî re lê bêyî ku em pêşniyarek, pêşnûmayek û hewldaneke serlehengî bixwînin, piştî beşa pirtûka nivçe ya G.Baço, ew serlehengê xwedî vîn, maqûl û sozdayî ku “wê li ber xwe bide û wek hunermendekî têkeve nava wan” diçe, lehengekî ji îdeal û vîna xwe derbasbûyî, teslîm bûyî dikeve şûna wî. Lehengekî ku bi nezanan re bûye nezan, bi ehmeqan re bûye ehmeq tê! Nivîskar bi mafdarî xwestiye ji aliyê tematîk berhemê li hev bihûne, baş jî hûnandiye lê neheqî li lehengê xwe kiriye. Bi destwerdana nivîskêr, serleheng bêyî ku berxwe bide, bêyî ku hewl bide “rengekî nû, rengên baş û çêtir pêşanî wan”(gundiyan) bike, wî radestî wan kiriye. M.kevanot jî, “êdî xwediyê du serî mange, nogîn û perone, pênc mî û bi qasî şêst serî mirîşk” e. “Bi navê zanista çandiniyê hêleke hewşa dibîstanê jî dike bîstanê fringî û îsotan.” “Wek fermandarekî ku leşkerên hêja hilbijêre,” Kevanot ji xwendevanên xwe hinek zarok hildibêjere û peywîra birina mange û golikan li axûrê girêbidin dide wan, peywira avêtina qûtê mirîşkan û wan xistina lîsê jî li hinan bar dike. (Heta niha jî kîjan karmend hatiye vî gundî ferman daye, xwestiye, girtiye û ewqas…”(r.48) Êdî M.kevanot jî ji wan karmenda ye. Ferman dide, dixwaze û digire.

Dema mîxo yê notirvan diçe cem Şero ku porê wî kur bike, Mîxo ne alîgirê pere dayînê, Şerô jî di rika bê pere porê te naqûsînim de ye: di kêliya ku Mîxo di nedana peran de û Şero jî di stendina peran de didin berhev, M.kevanot jî tê wir. Mîxoyê notirvan ji bo Şero dibêje ku: “Ew bê pere tiliya xwe jî di çavê meriv re nake, ..Lê ku tu bibêjî a ji te re pênc banot û ji dêla heskê ve bi destê xwe van kuftikan ji beroşê derxîne, Şero ê wisa bike. Ez bi sê kevirên jinberdanê sond dixwim ku ew ê wisa bike.” M.kevanot jî: “ku bikanibe bi lepan wan kuftikan ji beroşê derxîne, ez ê bi xwe jî pênc banotan bidime wî.”(r.140).

               Mamosta Kevanot ku berê dixwest van gundiyan serwext bike, wan bi çewtiyên wan bihisîne, niha tevlî çewtiyên wan dibe û bi tevgereke ku mehdê mirovî dixelîne serî li Şero germ dike, bi pênc banqnotan her du destên Şero dixe beroşa ku li ser agirî dikele û heta zendên wî dide şewitandin, dilê wî qet naêşe, li ber vê kirina xwe ya xerab hişê wî li astengekê nalikûme. Bi vê jî namîne, bi gundiyan re (du zarokên şagirtê dibîstanê jî bi xwe re dibin) bi şev diçe kuştina çûkan.

Serleheng Kevanot ji ber tirsa ku li wî çêdibe şevekê ku diçin nêçîra çûkan, bi nexweşiyek ku wek “edr”ê (sara) xûya dike dikeve. Di ketina wî ya vê nexweşiyê de tu qusûr û qebheta gundiyan nîne, ew bûye wek gundiyan û bi wan re bi şev diçe nêçîra çûkan, paşê diçe serdana nexweşekî ku cinnî bûye û ji ber tirsa ku li wir li wî peyda dibe nexweş  dikeve lê vêbêj gundiyan sucdar dike.

Ji  xeynî gilî û gazindên ku ji sedemên paşdehiştina dehan salan e, her du karakter, M.Kevanot û G.baço tu tiştî nakin. Yek ji ber kevneşopî û kevneperestiyên ku li nava wan hatiye dinyê riya xwe digire û direve, yek jî soz dide ku wê berxwe bide û rengên cûda nîşanî gundiyan bide lê soza xwe jibîr dike û tevlî rengên ku ji wan gazin dikir dibe û têk diçe.

                 G.Baço jî karaktereke zeîf e. Dema ku wê gundê xwe terk bike û biçe, ji Kevanot re wanî dibêje: “tê bibînî ku di kuçan de, di hewşan de, di penceran de çawa serê xwe dirêj kirine, weke cin û pîrebokan li vê rewşa te dinerin. Bi kurtebirî, ev kuçên vî gundê ha ê li te bibin labîrenteke cinnan…”(r.55) Em di talî de dibînin ku ne ji ber daxwazên fikrên nûjen gund li kevanot dibe labîrenta cinnan, ji ber ku xeyala dapîra wî dev ji wî bernade, ji ber ku nexweş ketiye û her carê dikeve erdê ji ser hişê xwe diçe, ji ber ku nikare dersan bide zarokan û bi tenê bi wan re li hewşa dibîstanê dilîze û cara dawî jî bi şagirtên dibîstanê re kum û kolozan davêjin hewayê û dibêjin, “hatin!…ha, hatin!…melek û periyên asîmanî hatin!…” û kumê ku dikeve erdê wekî “ev bêyom e, ev cinn e, ev şeytan e” bi nav dikin û bi keviran dikevine ser heta wî kumî perçe perçe bikin, gund li Kevanotî dibe labîrenta cinnan.

                 Xwendekarê zanîngeha edebiyatê G.Baço, ku karakterê ji çewtiyên civaka xwe aciz e, di pirtûka wî ya nîvço mayî de, em tenê çewtiyên gundiyan, gotegotên gundiyan, kêmasî û nezaniya gundiyan dixwînin, geh bi pêkenî, geh bi henekê xwe pê kirin, geh bi darizandin û geh jî bi gilî û gazin. Di vê vegotinê de ne rênîşandayînek heye, ne fikreke guhertinê heye û ne jî kirineke zanistî heye. Li vir Xwendekarê zanîngeha edebiyatê ji warê xwe derdikeve û diçe. Di encamê de, dibe karaktereke reviyayî, karaktereke têkçûyî li hember bavê xwe.

                 Jina M.kevanot Nergîza Koçer jî, ji serî heta beşa ku bi Xanê re dipeyive, tenê wek siyekê, wek aksesuarekê li kêleka Kevanotî dixûye. Nivîskar vê lawaziyê bi dengegazbûna (ketumî) wê ve girê dabe jî li van beşan, em dizanin ku keçên eşîrên kurd li her derê bi rehetî dikarin biaxivin û ji xwe bawer tevbigerin.

                 Ji destpêkê heta beşa ku bi meta Xanê re diaxive, Nêrgîza Koçer tenê sê gotinan dibêje: “nizanim ku…” “na…” û “Li zoman” Keçên eşîran ku di civaka gundan de yên herî bi xwe bawer in, bi tenê wek siya M.Kevanotî hiştiye. Tirsonek û şkestî.

“Çi aferideyeke bêguneh e, xwedê!… weke horiyeke asîmanî!… lê divê ez jê re kat bikim…hemû tiştên ku ez dizanim, jê re bi lêv bikim û jê re bibim alikar…bila têbighêje, bila fêri jiyana şaristaniyê bibe û bila bi awayekî şaraza ji jiyanê bitamije…”

                 Keçên eşîrên kurd ji mamosteyekî bajarî ne kêmtir bi ûsûlê û rabûn û rûniştinê dizanin. Nîvîskar jineke wanî xêzkiriye ku ne wek keça eşîran, wek keçeke mala belangazê gundî be. Bi qasî dînê gundî (Guzû) jî karaktera Nêrgîzê nade axaftin. Di hatin û çûyina gundiyan de jî, em bi xêrhatinekê, an jî oxirkirinekê ji devê wî nabihîsin. Karaktereke zêde melisî maye li ber mamostetiya Kevanotî. Di destpêka beşa ku her du leheng jî ji nişka ve tên guhertin, vebêj wanî dibêje.

“Ku ji xweşikiya wê ya koçerî nebe, meriv tê dernaxîne ku jina mamosteyekî ye.”(r.107) Çi eleqeya jinbûna mamosteyekî bi xweşikbûna koçerî re heye? Çima xweşikbûna koçerî nîşana jinbûna mamosteyekî bajarî be? Ji xweşikbûna wê ya koçerî têderxistina vebêjê ku jina mamosteyekî ye, di pirtûkê de hunera ji nivîskariyê wêdetir e!..

                 Karakterê Guzî dînê gund karakterekî serkeftî ye, dema diaxive gotina, “Tu çima xwî dikî.” dubare dike. Ev jî zevtkirina nivîskar ya bûyeran û jîrtiya wî ya avakirina karakteran nîşan dide. Xwezî serlehengê xwe jî ji ber tematîkê lawaz nexista û Nergîza Koçer jî di bin mamostetiya wî de nehelisan da. Li her deverê Kurdistanê kurd ji dînên xwe hez dikin û wan ji civakê dûr naxînin. Di karakterê Guzî yê dîn de û çawa gundî dikevin qirika wî jî, em rastî dînekî xwe yê ji bajêr, ji gund, ji taxê tên.

                 Meta Xanê jî karaktereke qewîn e. Dema em beşa Nêrgiz û Xanê dixwînin, em Xanê wek jineke dilpola û henûn ji jinên gundê xwe dibînin. Vebêj dema bi giştî qala gund û gundiyan dike, qencî, dilpakî, safitî, ciwanik û camêriya wan jî dike qûrbanê gellacî, paşgotinî û nezaniya vegotî.

                                                        Jİ HÊLA ZİMANÎ VE

               Ferhenga nivîskarî fireh e, zanîna wî ya jiyana gundîtiyê têra xwe heye. Ji diyalogên di navbera jinan bigirin, heta bi zimanê argo çêjeke vegotinê xwendevanan ditamijîne.

Ji hêla zimanî ve berhem xurt e lê nivîskar bi zanebûn û bi rik xwe li devoka heremî dike bela. Nivîskarê ku li şûna xwezayê û siruştê, gotina “Natur” bi kar aniye li gelek ciyan, çima di devoka herêmî de ku tenê ji Erxenê pêk tê bi israr e gelo? Bişirîn di labîranta cinan de “pişirîne”, kevanî; “kewanî”, aniha; “anûha”, anî; “hanî”, Ajot; “hajot”, stêrk; “hêstêrk” û biqewime jî, “biqewume” ye. Gotinên heremî dewlemendiyek in lê devoka heremî tenê tevlihevî ye.

               Tevlîhevkirina têgehan; “…dema ku kincan li xwe dike û di kuçên gundê me de dimeşe, tirsek dikeve dilê mirov. Lê şêniyên gundê me baş pê dizanin ku bi vê simbêlê, bi vê bejnê bizdonekekî wekî wî li dinyayê jî peyda nabe.” (R.75) Ku şêniyên gundî pê dizanin bizdonekeke wekî wî li dinyayê jî nîne, dema li kuçeyên gund dimeşe, merivê ku tirs dikeve dilê wan kîne gello?

“Lê em ê li vir jiyaneke xweş li dar bixin…”(R.22) Şahî tê li dar xistin, davet li dar dikeve lê jiyan, xweş an ne xweş tê jiyîn li gor ku em dizanin.

“Pêşiyê xwestiye jinekê ava bike.” Gelo ne hewceye, “xwestiye jinekê biafirîne” be?

Ku ne çewtiya çapê be, nasnav jî di Labîrenta cinan de bûye “naznav”. Ango “nas” bûye “naz!”

Nivîskarê ku hakimê zimên e di hinek ciyan de gotin çewt bi kar anîne. Mînak: “…desmalên xwe ji wan re dileqînin…”(r.73) Leqandin ji tiştê ku berê li cihê xwe sabît bûye û niha li cihê xwe dileqe re tê gotin. Desmal tên kilkirin, tên hejandin jî belkî lê bi tu awayî nayên leqandin.

Nivîskarî hay ji zimanê argoyê jî heye. Mînakek: “Binere guhanên te derketine rastê.”(r.131) Guhan ji bo çiçikên ajalan tê gotin lê dema kesek bixwaze haqaretê li kesekî/ê bike, ji pêsîrên jinan re jî guhan tê gotin. Li vir jî dema ku diya Xanê li Kewê hêrs dibe jê re wanî dibêje. Di gelekî ciyan de argo bi zanîn hatiye bi kar anîn.

                                                              ENCAM – SOSYOLOJÎ

                Cahilî, fesadî, serhişkî, dînîtî û hemû aliyên feodalî yên di Labîrenta cinnan de tesbîtên di cih de ne ku li her gundekî Kurdistanê bi hezaran çîrok û bûyerên bi vî rengî hene. Lê di gel hemû van aliyên nexweş yên gundiyan jî, em rastî projeyeke Kevanotî ku ji bo xwendevan bizane çi xwestiye bike û gundî li dij derketine, nayên.

                 Di gundê Labîrenta Cinan de sosyolojiya civaka gundîtiyê, baweriyên bêbingeh, gotegotên gundiyan, nezanî, xizanî û çîrokên cinan ku li hemû gundên kurdan pirr ne dûrî hev in hatine şayesandin. Nivîskar, sosyolojiya gunditiyê, ji aliyê feodalî, kenveperestî û olperestiyê ku çawa kundiyên kone ji bo berjewendiyên xwe olê ji xwe re dikin palpişt, bêyî ku zêde estetîze bike raxistiye ber çavan. Em kurdên ku wek desthilatdarên xwe yên tirk xwe ji her kesî çêtir dibînin û ji xwe razîne, pê dihesin ku çiqasî pirr aliyên me yên feodal, kevneperest û nezan hene. Em pê dihesin ku gelek tiştên me yên paşdemayî hene ku em ji ber wan fedî dikin.

                  Nivîskar sosyolojiya civaka gundîtiyê û rewşa mirovê ku dixwaze çewtiyan biguherîne lê nikare û bi xwe dikeve nava wan çewtiyan gelekî baş şayesandiye û vegotiye. Ji aliyê psikolojiya lehengî ve heman serkeftin tune ye. Ji hişmendiyeke xurt, ji fikarên rasteqîn tavilê karakter dikeve rewşa psikolojiya gundiyekî nezan. Mamosteyê gundî ku bi zimanê malê (kurdî) bi gundiyan re diaxive, ji wan hez dike û ew jî qedrê wî digirin, talî radestî çewtiyên ku li dijî wan derdiket dibe û dibe kesekî ji rêzê. Îdealên xwe ji dest dide.

                   Vebêj di mijara olan de alîgir tevgeriya ye, ev alîgiriya wî di zewace bavê G.baco de ku ji bo zewaca xwe ya bi keçeke 12 salî re rewa bike, dema zewaca Pêxember (hsl) ya bi hz. Aişe re ji xwe re dike mînak û di hemû mijarên ku bi olê re têkildar in, bi vegotina neyînî diyar dibe. Ji ber nezanî, konetî, an jî kesayetiya mele û seydayên nevborî em dikarin vêya fahm bikin û maf jî bidinê lê, di beşa beriya beşa dawî de dema ku serleheng hewesa xwe davêjê ser olan û dixwaze teolojîyê fêr bibe, vebêj Zerdeştî, Buda, Mesîh bi awayekî û îslamê jî bi awayekî din dişayisîne:
“Di rûpelên rojane de weke bûyerên rojê şer û kuştinan ji bo ol û Pêxemberê herî dawîn xwendiye.”(r.178) Nivîskar ne mecbûr e dilê her kesî xweş bike lê heqê wî jî tune ye yên wekî wî bawer nekin biêşîne.

                   Hesenê Metê di labîrenta cinnan de, sedem çi dibe bila bibe, bêyî ku li sedeman bialiqe van qûsûr û kêmasiyan (carina bi devê G.Baço, carinan bi devê vebêj) didarizîne, mehkum dike û yek bi yek dixe çavê me. Nivîskar ne tenê bi çîrok û metelokên cinnan, bi nezanî, korfahmî, serhişkî, fesadî, feodalî, baweriyên bê bingeh û bi olê jî gundiyên kone dike wek cinn û pîrebokan, gund jî bi wan re dike labîrenta cinnan. Nezaniya gundiyan, kevneşopiyên nebaş, beweriyên çewt û çîrokên li ser cinnan derxistiye pêş, qedirzanî, fedekarî û saftiya wan bi cahiliyê daye xwarin ku tu hêz nikare wan gundiyan rast bike.

                   Wek millet, an jî civaka gundî û bajarî em jî ne bê guneh û bê qûsûr in. Lê em hîn bûne ku ji van guneh û qûsûrên xwe re kirasan bidirûn; kirasên xwexapandinê. Ji her qûsûrekî xwe re sedeman peyda bikin û bi wan xwe bişon.

                   Tu netew bi gundiyên xwe pêş neketine.(Gundiyên tu netewê jî bi qasî yên kurdan nehatine kuştin û ji dêvla civaka bajarî berdêlên mezin nedane.) Gundiyên tu netewê jî ne bê qûsûr in. Çawa ku divê em xwe û gundiyên xwe tiştekî pîroz nebînin, her wisa divê em qûsûr û kêmasiyên xwe jî wekî çiyan li ser rêya xwe bilind nekin. Her netew mecbûr e nezanên xwe perwerde bike. Kurdan çima (nezanên) xwe perwerde nekirine, çima nikarin perwerde bikin ev jî bi giştî him ne di destê wan de ye, him bi tevahî ne qebheta wan e. Nivîskar bi serlehengî û G.baço bi me dide zanîn ku, meriv çi bike bila bike nikare civakeke gundiyan biguherîne, an jî çewtiyên wan, kêmasiyên wan bi wan bide qebûl kirin û biserkeve. Ku meriv têkeve vê hewldanê, meriv dîn dibe û têk diçe.

   

Sadedîn Çira

Kulûba Xwendinê ya Diyarbekirê

Labîrenta Cinan

Hesenê Metê

weşanxane: Avesta

kulturname.com